Νίκος Γκάτσος

Ο ποιητής Νίκος Γκάτσος. Υπήρξε ένας αληθινός, λαϊκός (με την ουσιαστική έννοια του όρου) ποιητής – στιχουργός, του οποίου τα έργα σφράγισαν τον ελληνικό μουσικό – και όχι μόνο – πολιτισμό και κατέχουν εδώ και δεκαετίες μόνιμη θέση στην καρδιά του λαού μας.

Στην Τρίπολη όπου πήγε γυμνάσιο γνώρισε τα λογοτεχνικά βιβλία, αλλά και τις μεθόδους αυτοδιδασκαλίας ξένων γλωσσών. Στη συνέχεια, φοίτησε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ήδη, είχε μάθει καλά αγγλικά και γαλλικά και είχε μελετήσει τον Παλαμά, τον Σολωμό, το δημοτικό τραγούδι, όπως και τις νεωτεριστικές τάσεις στην ευρωπαϊκή ποίηση. Στην Αθήνα, άρχισε να έρχεται σε επαφή με τους λογοτεχνικούς κύκλους της εποχής, πρωτοδημοσίευσε ποιήματά του, μικρά σε έκταση και με κλασικό ύφος, στα περιοδικά «Νέα Εστία» (1931) και «Ρυθμός» (1933), αλλά και κριτικά του σημειώματα.

Το 1943 ο Ν. Γκάτσος εξέδωσε το βιβλίο του «Αμοργός» με το ομώνυμο ποίημα, που έμελλε να σημαδέψει τη σύγχρονη ελληνική ποίηση. Αυτό ήταν και το μοναδικό βιβλίο του. Το έργο, που αποτελείται από 20 μόνο σελίδες, εκφράζει τις διαθέσεις της νεότερης ποίησης και θεωρείται κορυφαίο ποιητικό έργο του ελληνικού υπερρεαλισμού. Από τότε ο ποιητής δημοσίευσε μόνον τρία ακόμη ποιήματα: το «Ελεγείο» (1946), «Ο Ιππότης και ο Θάνατος» (1947) και το «Τραγούδι του παλιού καιρού» (1963, αφιερωμένο στον Γ. Σεφέρη). Έγραψε επίσης πολλές μελέτες και σχόλια για την ποίηση.

Διαθέτοντας μεγάλη εκφραστική δεινότητα, ο Νίκος Γκάτσος ασχολήθηκε πολύ με τη μετάφραση έργων, κυρίως για λογαριασμό του Εθνικού Θεάτρου, του Θεάτρου Τέχνης και του Λαϊκού Θεάτρου. Πολλές μεταφράσεις του θα παραμείνουν έκτοτε κλασικές με πρώτη αυτή του «Ματωμένου Γάμου». Μετέφρασε πολλούς συγγραφείς και συγκεκριμένα, από τα ισπανικά τους Λόρκα, Λόπε ντε Βέγα, κ.ά., από τα γαλλικά τον Ζενέ, από τα αγγλικά τους Τ. Ουίλιαμς, Ο’ Νιλ, Στρίντμπεργκ κ.ά. Οχτώ χρόνια μετά τη δολοφονία του Φ. Γκ. Λόρκα από τους φασίστες το 1936, ο Νίκος Γκάτσος μεταφράζει το ποίημα «Νυχτερινό Τραγούδι» του μεγάλου Ισπανού ποιητή, κάνοντας το ελληνικό κοινό να δει την Ισπανία με τα μάτια του Λόρκα. Όπως και μέσα από άλλες μεταφράσεις έργων του: «Το σπίτι της Μπερνάντα Αλμπα» (1945), «Ματωμένος Γάμος» (1948) κ.ά.

Ανεκτίμητη υπήρξε η προσφορά του Νίκου Γκάτσου στο ελληνικό τραγούδι, στο οποίο αφιερώθηκε σαν στιχουργός σε μεγάλο βαθμό μετά την «Αμοργό». Οι στίχοι του – ζώσα ποίηση γραμμένη για τη ζωή με τους αγώνες και τις προσδοκίες της, για τον άνθρωπο και τα όνειρά του, για την ομορφιά και για τον έρωτα, ενέπνευσαν τους σημαντικότερους συνθέτες μας, όπως οι Μ. Χατζιδάκις, Μ. Θεοδωράκης, Στ. Ξαρχάκος, Δ. Μούτσης, Λ. Κηλαηδόνης, Χ. Χάλαρης κ.ά., δημιουργώντας κορυφαία έργα («Αθανασία», «Της γης το χρυσάφι», «Ρεμπέτικο», «Αρχιπέλαγος», «Πήρες το μεγάλο δρόμο», «Πορνογραφία», «Λαϊκή Αγορά», «Στο Σείριο υπάρχουνε παιδιά», «Η μικρή Ραλλού», «Μια γλώσσα μια πατρίδα», «Αν θυμηθείς τ’ όνειρό μου», «Η νύχτα», «Αντικατοπτρισμοί» κ.ά.). Στους 350 υπολογίζονται οι στίχοι του Ν. Γκάτσου που γράφτηκαν ή βρήκαν το δρόμο για τη δισκογραφία – αφετηρία το «Χάρτινο το φεγγαράκι», που πρωτοδισκογραφήθηκε το 1958 με την Νάνα Μούσχουρη – όπως «Στο Λαύριο γίνεται χορός», «Ασπρο περιστέρι», «Μίλησέ μου», «Ο Γιάννης ο φονιάς», «Σε πότισα ροδόσταμο», «Σπίτι μου», «Θα ‘ρθει άσπρη μέρα και για μας», «Με τι καρδιά», «Ο Μαύρος ήλιος», «Το δίχτυ», «Μάνα μου η Ελλάς» κ.λπ.

Ιδιαίτερη σχέση και συνεργασία ανέπτυξε ο ποιητής με τον Μάνο Χατζιδάκι, ο οποίος υπήρξε ο στενότερος φίλος, μαθητής και «συνομιλητής» του για πενήντα σχεδόν χρόνια. Οι δυο τους δούλεψαν μαζί πάρα πολλές φορές, ολοκληρώνοντας από κοινού κύκλους τραγουδιών μοναδικής αξίας και αισθητικής. Με πρώτο το «Ματωμένο Γάμο» (1948), από το ομώνυμο θεατρικό του Λόρκα που ο Γκάτσος μετέφρασε, όπου περιλαμβάνεται και το εμβληματικό «Χάρτινο το φεγγαράκι» που τραγούδησε η Μελίνα Μερκούρη στο «Λεωφορείον ο πόθος» στην ομώνυμη παράσταση του Θεάτρου Τέχνης το ’49.

Καρποί της συνεργασίας των δύο δημιουργών, μεταξύ άλλων, είναι οι κύκλοι τραγουδιών «Ελλάς η χώρα των ονείρων» (1960), «Αμέρικα – Αμέρικα» (1963) από την ομώνυμη ταινία του Ελία Καζάν, «Μυθολογία» (1965), η περίφημη «Αθανασία» (1976), «Τα Παράλογα» (1976), έργο στο οποίο το δίδυμο συνεργάστηκε με τους Μίκη Θεοδωράκη, Μελίνα Μερκούρη, Μαρία Φαραντούρη και Διονύση Σαββόπουλο, «Σκοτεινή Μητέρα» (1986) που ο συνθέτης έγραψε ειδικά για τη φωνή της Μαρίας Φαραντούρη, «Αντικατοπτρισμοί» (1993), τα γνωστά «Reflections» του 1970 που οι ελληνικοί τους στίχοι γράφτηκαν το διάστημα 1989-1990 κ.ά. Αξίζει να σημειωθεί ότι η μελοποίηση της «Αμοργού», που ο Χατζιδάκις ξεκίνησε να δουλεύει μόλις το 1972 ενόσω βρισκόταν στη Ν. Υόρκη, έμεινε ανολοκλήρωτη.

Από τη συνεργασία του Ν. Γκάτσου με τον Μίκη Θεοδωράκη γεννήθηκαν κύκλοι τραγουδιών, όπως τα «Έξι φεγγάρια της θάλασσας» (1965) που ο συνθέτης έκανε δώρο στην «ιέρειά» του, Μαρία Φαραντούρη, και «Αρχιπέλαγος» (1962), «Πολιτεία Β’» (1964) κ.ά. και τραγούδια όπως «Αν θυμηθείς τ’ όνειρό μου», «Μυρτιά», «Σε πότισα ροδόσταμο», «Είχα φυτέψει μια καρδιά», «Στράτα τη στράτα», «Κοιμήσου παλικάρι», «Φέρτε μου τη θάλασσα», «Στης νύχτας το μπαλκόνι», «Φεγγάρι μου θαλασσινό» κ.ά. Άλλες σημαντικές συνεργασίες ήταν με τον Σταύρο Ξαρχάκο («Ένα μεσημέρι», 1966), με τον Νίκο Ξυλούρη ( «Παλικάρι στα Σφακιά», «Η κόρη του πασά», «Γεια και χαρά σου Βενετιά»), με τον Χριστόδουλο Χάλαρη («Δροσουλίτες», 1975), με τον Δήμο Μούτση («Βρέχει ο Θεός», «Πού να βρω ταχυδρόμο», «Άπονη καρδιά», «Αύριο πάλι» κ.ά).

επιμελεια Γιωργος Αντωνακακης