Γράφει ο Δημήτρης Κονιδάρης
Σαν σήμερα, στις 8 Δεκεμβρίου 1911, γεννήθηκε στην Ασέα Αρκαδίας ο Νίκος Γκάτσος, που εξελίχθηκε σε έναν από τους σημαντικότερους πνευματικούς ανθρώπους στη χώρα μας κατά τον 20ο αιώνα και αποτέλεσε έναν από τους καταλυτικότερους εκπροσώπους του νεοελληνικού τραγουδιστικού ποιητικού στίχου χαρίζοντας εκατοντάδες τραγούδια στη μουσική μας.
Η οικογένειά του ήταν αγροτική και ο πατέρας του πέθανε κατά τη διάρκεια ταξιδιού στις ΗΠΑ όπου σκόπευε να εργαστεί. Τελείωσε το γυμνάσιο στην Τρίπολη. Εκεί ανακάλυψε την έλξη του για το θέατρο και τον κινηματογράφο. Το 1930 εισήλθε στην Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών αλλά δεν ολοκλήρωσε τις σπουδές του. Δημοσίευσε το πρώτο ποίημα το 1931 και ακολούθησε την επόμενη χρονιά με ποιήματα στο λογοτεχνικό περιοδικό «Νέα Εστία». Παράλληλα δημοσίευσε κάποια κείμενα και κριτικά σημειώματα αλλά, γενικά, δεν ήταν παραγωγικός αφού ήταν, προφανώς, σε περίοδο αναζήτησης. Κατά την περίοδο 1935-1936 έζησε για μερικούς μήνες στην Γαλλία όπου γνώρισε τον Οδυσσέα Ελύτη με τον οποίο ανέπτυξε μια ιδιαιτέρως στενή και φιλική σχέση που κράτησε σε ολόκληρη τη ζωή του. Ασφαλώς ήταν κομβική η γνωριμία του με τους Εμπειρίκο, Εγγονόπουλο, Σαραντάρη λίγο αργότερα ενώ ξεκίνησε να συμμετάσχει στον κύκλο των Νέων Γραμμάτων. Καθοριστικό σημείο στη ζωή του αποτέλεσε η γνωριμία με το έργο του μεγάλου Ισπανού ποιητή Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα, που τον οδήγησε να μάθει μόνος του ισπανικά για να καταφέρει να μεταφράσει τα έργα του στα ελληνικά. Το 1938 με τον Οδυσσέα Ελύτη ίδρυσαν το λογοτεχνικό στέκι του Λουμίδη όπου ελάμβαναν χώρα, κατά τα χρόνια της μαύρης περιόδου της Κατοχής, οι συναντήσεις του Γκάτσου με τους πνευματικούς του συνοδοιπόρους Αν. Εμπειρίκο, Ν. Εγγονόπουλο, Μ. Σαχτούρη, Ε. Κακναβάτο, κ.α.
Μέσα στα δύσκολα αυτά χρόνια έγραψε τη μοναδική ποιητική του συλλογή, την πασίγνωστη πλέον «Αμοργό», ένα ολιγοσέλιδο αριστούργημα που κοσμεί τη λογοτεχνική δημιουργία του τόπου μας. Η Αμοργός εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1943 από τις εκδόσεις «Αετός» και η επανέκδοσή της συνεχίζεται ακόμα και μέχρι τα τελευταία χρόνια ενώ οι πωλήσεις της είναι αξιοσημείωτες που την καθιστούν ως μία από τις πλέον ευπώλητες ποιητικές συλλογές. Γενικώς η Αμοργός θεωρείται κορυφαίο έργο του ελληνικού υπερρεαλισμού. Όπως συνηθίζεται με πολλά μεγάλα έργα, αντιμετώπισε αρχικά σφοδρή κριτική αλλά εντός ολίγων ετών αντιστράφηκε το κλίμα και η Αμοργός ξεκίνησε το επιτυχημένο ταξίδι προς την αθανασία. Λόγω του ότι ο Γκάτσος δεν έγραψε άλλη ποιητική συλλογή, πολλές φορές στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια –και όχι μόνο- αντιμετωπίστηκε ως υποδεέστερος ποιητής ή ως απλώς ένας ταλαντούχος λογοτέχνης που δεν κατάφερε κάτι άλλο. Ωστόσο ο Γκάτσος είχε πολλά να προσφέρει και το απέδειξε εμπράκτως, αρχικά με τις έξοχες μεταφράσεις του. Συγκεκριμένα, το 1944 μετέφρασε σε ελεύθερη απόδοση το «Νυχτερινό τραγούδι» του Λόρκα και την επόμενη χρονιά κυκλοφόρησε η ιστορική, πια, μετάφραση του «Ματωμένου γάμου» του Ισπανού ποιητή, που είχε δολοφονηθεί στο ξέσπασμα του ισπανικού εμφυλίου από τις φασιστικές ορδές του Φράνκο. Ακολούθησαν κείμενα για τον Ιωάννη Μακρυγιάννη, τον οποίο πάντοτε θαύμαζε, καθώς και τον Γάλλο λογοτέχνη Πολ Βαλερύ. Παράλληλα μετέφρασε «Το σπίτι της Μπερνάρντα Άλμπα» του Λόρκα. Από τότε δημοσίευσε μόνο τρία ακόμη ποιήματα: το “Ελεγείο” (1946, Φιλολογικά Χρονικά), “Ο Ιππότης & Ο Θάνατος” (1947, Μικρό Τετράδιο), που ενσωματώθηκαν στην Αμοργό καθώς και το “Τραγούδι Του Παλιού Καιρού” (1963, Ταχυδρόμος), αφιερωμένο στο Γ. Σεφέρη. Φυσικά δεν έλειψαν οι μελέτες πάνω στην ποίηση αλλά ο λογοτεχνικός, και όχι μόνο, κόσμος περίμενε μια νέα ποιητική συλλογή από τον Γκάτσο που, τελικά, δεν ήλθε ποτέ.
Το 1948 ξεκίνησαν από το θέατρο Τέχνης οι παραστάσεις του Ματωμένου γάμου σε σκηνοθεσία Καρόλου Κουν και μουσική Μάνου Χατζιδάκι. Από το θέατρο Τέχνης παρουσιάστηκε και το «Λεωφορείον ο Πόθος» του Τ. Ουίλιαμς σε σκηνοθεσία Κουν και μουσική Χατζιδάκι. Το 1951 ιδρύθηκε το Ελληνικό Χορόδραμα από την Ραλλού Μάνου και ο Γκάτσος διαδραμάτισε έναν κεντρικό ρόλο μαζί με άλλες μορφές όπως τους Ελύτη, Πλωρίτη, Βενέζη, Σολομό. Το 1953 ξεκίνησε η συνεργασία του με το Εθνικό Ίδρυμα Ραδιοφωνίας όπου θα κάνει δύο θεατρικές σκηνές και περίπου είκοσι μεταφράσεις μεταξύ των οποίων Ουίλιαμς, Τέιλορ, Μπύχνερ, Μόργκαν, Τσέχωφ, Κρίστυ, Ίψεν, Κίλτυ, Μυσσέ και, φυσικά, Λόρκα. Πολύ σημαντικό κομμάτι της δουλειάς του ήταν οι ραδιοσκηνοθεσίες. Από τις ενασχολήσεις του δεν θα μπορούσαν να λείψουν πολλές ομιλίες για την ποίηση που αφορούσαν τους Δ. Σολωμό, Κ. Παλαμά, Κ. Κρυστάλλη, Φ. Βιγιόν, κ.α. Οι μεταφράσεις συνεχίστηκαν σε έργα όπως:
- Η Λαίδη με το Οικόσημο του Τ. Ουίλιαμς
- Λιβινγκ Ρουμ του Γκρέηαμ Γκριν
- Το σκοτάδι είναι αρκετά φωτερό του Κρίστοφερ Φράι
- Φουέντε Οβεχούνα του Λόπε δε Βέγα
- Υψηλή Εποπτεία του Ζαν Ζενέ
- Ιώβ του Άρτσιμπαλντ Μακλίς
- Ευριδίκη του Ζαν Ανούιγ
- Το κούτσουρο του Νάνου Βαλαωρίτη
Ωστόσο, δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι το κομβικότερο σημείο της πορείας του ήταν η έναρξη της θρυλικής συνεργασίας του με τον Μάνο Χατζιδάκι το 1958 με το διάσημο «Χάρτινο το φεγγαράκι». Η σύμπραξή του με τον κολοσσιαίο συνθέτη άφησε εποχή και μάς κληροδότησε περίπου 150 τραγούδια που έγραψαν τη δική τους ιστορία στη μουσική του τόπου μας. Προφανώς το κοινό έργο τους θα αποτελέσει τη βάση ενός ξεχωριστού και εκτενούς αφιερώματος μελλοντικά αλλά θα ήταν, θεωρούμε, παράλειψη να μην αναφερθούν, ενδεικτικά, κάποια έργα των δύο δημιουργών όπως:
- Ματωμένος γάμος (1948) αλλά οι στίχοι του Γκάτσου είναι σε μετάφραση από το πρωτότυπο κείμενο του Λόρκα όπως αναφέρθηκε
- Ελλάς, η χώρα των ονείρων (1961)
- America America (ταινία του 1963) του E. Καζάν στην οποία περιλαμβάνεται «το Αστέρι του Βοριά»
- Πρώτη εκτέλεση (1965)
- Μυθολογία (1966)
- Της γης το χρυσάφι (1971)
- Αθανασία (1976) σε έναν από τους καλύτερους ελληνικούς δίσκους της μεταπολίτευσης
- Τα παράλογα (1976)
- Οι γειτονιές του φεγγαριού/Χωρίον ο πόθος (1977)
- Πορνογραφία (1982)
- Πάμε μια βόλτα στο φεγγάρι (1984)
- Ο Μάνος Χατζιδάκις στη Ρωμαϊκή Αγορά (35 Τραγούδια 1947-1985) που κυκλοφόρησε το 1986
- Σκοτεινή μητέρα (1986)
- Η λαϊκή αγορά, 30 τραγούδια 1959-1975 (1987)
- Χειμωνιάτικος ήλιος (1986)
- Οι μύθοι μιας γυναίκας (1988)
- Αντικατοπτρισμοί (1993)
- Αμοργός (2005)
Ορισμένοι από αυτούς τους δίσκους σφράγισαν την Ελληνική μουσική δείχνοντας τι μπορούν να πετύχουν δύο ιδιοφυΐες όταν συνεργαστούν αρμονικά.
Με τον έτερο των Διόσκουρων της Ελληνικής μουσικής, τον Μίκη Θεοδωράκη, δημιούργησαν πολλές μεγάλες επιτυχίες όπως:
- Η Μυρτιά
- Αν θυμηθείς τ’ όνειρό μου
- Είχα φυτέψει μια καρδιά
- Θα ρίξω πέτρα στη ζωή
- Φέρτε μου τη θάλασσα
- Το πανηγύρι των άστρων
- Το όνειρο καπνός
- Στου κόσμου την ανηφοριά
Αποδοτικότατη ήταν κι η (ιστορικής σημασίας) συνεργασία του με τον Σταύρο Ξαρχάκο που άφησε αριστουργήματα στους δίσκους:
- Ένα μεσημέρι (1966) με τραγούδια όπως Μάτια βουρκωμένα, Αποχαιρετισμός, Άσπρη μέρα και για μας, Στου Όθωνα τα χρόνια
- Συλλογή (1974) με επιτυχίες όπως Γεια σου χαρά σου Βενετιά, Παλληκάρι στα Σφακιά, Μπαρμπαγιάννη Μακρυγιάννη
- Νυν και αεί με κλασικότερα, ίσως, κομμάτια τα Μεγάλη Παρασκευή, Ο μαύρος ήλιος, Στον κάτω δρόμο και το ομότιτλο τραγούδι
- Θρήνος για τον Ιγνάθο Σάντσεθ Μεχίας
Για την εκπληκτική ταινία «Ρεμπέτικο» του Κ. Φέρρη με την εμπνευσμένη μουσική του Ξαρχάκου είχαμε αναφερθεί σε παλιότερο αφιέρωμα.
Ο Δήμος Μούτσης είναι ένας ακόμα μεγάλος συνθέτης που τροφοδοτήθηκε με στίχους του Γκάτσου σε έργα όπως: «Κάποιο καλοκαίρι» (1968) και «Ένα χαμόγελο» (1969) καθώς και σε πολλά μεμονωμένα κομμάτια όπως Βρέχει ο Θεός, Σ’ έβλεπα στα μάτια, Ήρθα μ’ένα δάκρυ, Τα φανταράκια, Κάποια νύχτα, κ.α.
Οπωσδήποτε δεν είναι καθόλου αμελητέα η συνεργασία του με συνθέτες όπως τον Λουκιανό Κηλαηδόνη (στο δίσκο «Κόκκινη κλωστή»), τον Γιώργο Χατζηνάσιο («Η ενδεκάτη εντολή») και τον Χριστόδουλο Χάλαρη (στον αδικημένο αλλά υπέροχο δίσκο «Δροσουλίτες»).
Τονιστέον ότι ο Γκάτσος δεν ακολουθούσε την πιο συνηθισμένη τακτική να γράφει πρώτα τους στίχους αλλά αρεσκόταν να ακούει αρχικά τη μελωδία και μετά να δίνει τους στίχους του. Όπως συνήθως συμβαίνει με τους πολυπράγμονες δημιουργούς (ποιητές, συγγραφείς, μεταφραστές), δεν αποτελεί εξαίρεση το γεγονός ότι η αναγνωρισιμότητά του οφείλεται περισσότερο στους εμπνευσμένους στίχους του και στα εκπληκτικά τραγούδια που γεννήθηκαν από αυτούς. Σε κάθε περίπτωση, το στιχουργικό του έργο είναι πολύ μεγάλο σε ποσότητα αλλά κυρίως σε ποιότητα. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι κατέχει μια από τις 2-3 κορυφαίες θέσεις στους στιχουργούς και έχει κληροδοτήσει με λαμπρά έργα τις επόμενες γενιές. Η συνολική του παρακαταθήκη, εντούτοις, είναι ακόμα μεγαλύτερη και δικαιολογημένα, πλέον, ο Γκάτσος λογίζεται στους σημαντικότερους πνευματικούς ανθρώπους στη χώρα μας κατά τον προηγούμενο αιώνα.
Βιβλιογραφία
- Περιοδικό Μετρονόμος, τεύχος 41, αφιέρωμα στον Νίκο Γκάτσο, 2011
- https://www.youtube.com/watch?v=fy_puBnFP6I&feature=emb_logo, Αφιέρωμα στο μεγάλο ποιητή Νίκο Γκάτσο από την ΕΡΤ (28-1-2018)
- http://gatsos.ekebi.gr/discography.asp (δισκογραφία Νίκου Γκάτσου)
————–
*** Απαγορεύεται αυστηρά η αναδημοσίευση υλικού γραπτού ή οπτικού, χωρίς την άδεια του Music Corner…