Ίσως ξαφνιαστεί ο αναγνώστης διαβάζοντας τον τίτλο του άρθρου, με την παράθεση εννοιών που ξεφεύγουν από τα συνηθισμένα θέματα που συνήθως αναδεικνύει η επικαιρότητα.

Το παρόν άρθρο στοχεύει, αφού αναλύσει τις σχετικές έννοιες, να αναδείξει ως κύριο ειδοποιό διαφορά του ελληνικού και δυτικού πολιτισμού, τον τρόπο εννοιολόγησης της μεταφυσικής και αυτή η διαφορετική ερμηνευτική αντιμετώπιση πως αποτέλεσε το κομβικό στοιχείο, πάνω στο οποίο βασίστηκε ο ελληνικός τρόπος ζωής ως κόσμος αξιών και πολιτισμού.

Η μεταφυσική στο δυτικό κόσμο, γίνεται γνωστή κατά τη διάρκεια του μεσαίωνα ,για να φτάσει στους νεότερους χρόνους και στην σύγχρονη εποχή, με ένα εντελώς διαφορετικό περιεχόμενο, από εκείνο από το οποίο ξεκίνησε στον αρχαιοελληνικό κόσμο όπως θα αναλύσουμε σχετικά. Πέρα από τα παραπάνω, θα προτείνουμε και μια πιθανή ανακατεύθυνση της σχετικής έννοιας, με στόχο να προβάλλουμε τις στρεβλώσεις που έχει δεχτεί η μεταφυσική στο πέρασμα των αιώνων και να δείξουμε μια πιθανή επαναρμολόγηση της σε ανθρωπολογική και οντολογική βάση.

Η μεταφυσική ως στοχασμός και εναργής ζωή στον αρχαιοελληνικό κόσμο

Η μεταφυσική ως επιστήμη έχει τις ρίζες της στα «Μετά τα Φυσικά» του Αριστοτέλη αλλά μπορούμε να συναντήσουμε τον ανάλογο προβληματισμό και στους προσωκρατικούς, σχετικά με την ερμηνεία των έσχατων ορίων της οντολογικής πραγματικότητας. Και με αυτή την διατύπωση, ορίζεται η μεταφυσική στην αρχαιότητα και αυτή θα έχουμε ως οδηγό, για να την ερμηνεύσουμε ως ανάλυση τόσο του «εντεύθεν» όσο και του «εκείθεν» της οντολογικής πραγματικότητας.

Αυτή την πραγματικότητα, ο ανθρώπινος θαυμασμός στο αρχαιοελληνικό κόσμο την ξεδιπλώνει ως φιλοσοφικό στοχασμό και τρόπο ζωής, όπως μαρτυρεί ο Αριστοτέλης «Διὰ γὰρ τὸ θαυμάζειν οἱ ἄνθρωποι καὶ νῦν καὶ τὸ πρῶτον ἤρξαντο φιλοσοφεῖν», Μετὰ τὰ φυσικὰ .

Στην αρχαιοελληνική σκέψη, η υπέρτατη αρχή του κόσμου θεωρείται μια ανώτερη θεϊκή πραγματικότητα που ξεπερνάει την φυσική και βρίσκεται πέρα από τον κόσμο των αισθήσεων, ο άνθρωπος προέρχεται από αυτήν και κατευθύνεται σε αυτήν.

Για τους αρχαίους Έλληνες, η μεταφυσική δεν είναι μια θεωρητική κατασκευή για να ικανοποιεί τις αγωνίες των φιλοσόφων αλλά μια εναργή στάση ζωής, η ζωή δεν σταματά σε όσα βλέπουμε και αισθανόμαστε ,σε όσα ο χρόνος μας επιτρέπει να ζήσουμε αλλά αντίθετα σε όσα μάς κεντρίζει η ανθρώπινη επιθυμία να πραγματώσουμε.

Οι αρχαίοι έλληνες θεωρώντας ότι η ζωή τους βασίζεται στο ξεπέρασμα του φόβου, από τη φθορά του χρόνου και του θανάτου και ανάγοντας το νόημα του ανθρώπινου βίου σε μια υπερβατική οντολογική πραγματικότητα, κατάφεραν να οδηγήσουν το πολιτισμό τους, σε ένα οίστρο δημιουργικότητας, ικανό ώστε να δημιουργήσει την φιλοσοφία, το θέατρο, τις επιστήμες, την διακυβέρνηση, την αρχιτεκτονική.

Η φιλοσοφική άποψη της μεταφυσικής, ως ένα άλμα στον χρόνο και τον χώρο που διαπερνά τα ανθρώπινα εμπειρικά όρια, έγινε μέρος του τρόπου σκέψης και της καθημερινότητας στον αρχαιοελληνικό κόσμο, με αιχμή του δόρατος την Αριστοτελική σκέψη και εκείνης του Πλάτωνα. Στον διάλογο «Φαίδων», ο Σωκράτης αντιμετωπίζει την θανατική ποινή που του επιβλήθηκε από το δικαστήριο, με ψυχραιμία και θάρρος, μάς δείχνει στην πράξη, ότι η μεταφυσική είναι ένας κώδικας ηθικής στάσης που δεν φοβάται τα όρια της ανθρώπινης πραγματικότητας γιατί ο άνθρωπος ανήκει σε έναν άλλο κόσμο, σπουδαιότερο και πιο άξιο να ζήσει, προορισμένος να ενωθεί με το υπέρτατο θεϊκό της στοιχείο.

Η μεταφυσική στο Βυζάντιο ως εκκλησιαστική εμπειρία του ασκητικού βιώματος

Η φιλοσοφική άποψη σχετικά με την ερμηνεία που έδωσε ο αρχαιοελληνικός κόσμος στην μεταφυσική, μεταβιβάζεται στους Βυζαντινούς Έλληνες Πατέρες και αφού διαμορφώνει μια συγκεκριμένη πνευματική παράδοση, μετατρέπεται σε βιωματική και ασκητική εμπειρία.

Η νοερά προσευχή, ο διαλογισμός αλλά και ένας ασκητικός κανονιστικός τρόπος ζωής που αναπτύχθηκαν ως κουλτούρα, στα χρόνια του βυζαντίου από τους Έλληνες πατέρες, επιβεβαιώνουν την απτή απόδειξη του τρόπου υπέρβασης του εμπειρικού κόσμου.

Η ησυχαστική εμπειρία ως απόρροια του ασκητικού βιώματος, έφτασε σήμερα στη νεότερη επιστήμη, να επικυρώνεται ως ο κατεξοχήν θεραπευτικός τρόπος απεξάρτησης από τα πάθη της ψυχής.

Μια τέτοια κοινότητα πολιτισμού που μπόρεσε να ξεπεράσει τα θνητά όρια του βίου, κατάφερε να δημιουργήσει πολιτισμό και να ριζώσει στο χρόνο και τον χώρο, τρανταχτή απόδειξη η μεσαιωνική ελληνική λογοτεχνία, όπως την συναντάμε στα εκκλησιαστικά λειτουργικά κείμενα, η βυζαντινή ζωγραφική και αρχιτεκτονική , η σκέψη των πάτερων της ερήμου και της ησυχαστικής θεολογίας.

Θεωρητικός καρπός αυτής της πνευματικής ανάπτυξης, αποτελεί η Ελληνική Πατρολογία (συντομογραφία PG), οποία αποτελείται από 166 τόμους και περιλαμβάνει τα έργα που γράφτηκαν στα Ελληνικά, και προέρχονται από εκκλησιαστικούς συγγραφείς της Ανατολής είτε της Δύσης, από τον 1ο έως και τον 15ο αιώνα .

Φυσικά, είναι περιττό να αναφέρουμε τις έριδες και διαμάχες των Νεοπλατωνικών και των Ορθόδοξων Χριστιανών αλλά και αυτή η αναφορά, δείχνει το ζωηρό ενδιαφέρον της κοινωνίας των Βυζαντινών χρόνων, για τα θεμελιώδη ζητήματα της ζωής και της ανθρώπινης δημιουργίας.
Έτσι ολοκληρώνεται η Ελληνική άποψη του βίου, την οποία συναντάμε σε θεωρητική ενατένιση της πραγματικότητας αλλά και σε ενεργητική δημιουργική δράση.

Η ερμηνευτική περιπέτεια της μεταφυσικής στον ευρωπαϊκό μεσαίωνα και τον Διαφωτισμό

Στον Ευρωπαϊκό μεσαίωνα, η μεταφυσική γίνεται γνωστή λόγω της διάδοσης της μελέτης της Αριστοτελικής και Πλατωνικής σκέψης. Ο Θωμάς Ακινάτης (1225 – 7 Μαρτίου 1274) ήταν αυτός ο οποίος βοήθησε στην πρόσληψη του Αριστοτελισμού στην Χριστιανική Ευρώπη, συγχωνεύοντας τη χριστιανική θεολογία με την αριστοτελική φιλοσοφία σε αυτό που ονομάζουμε «χριστιανικό αριστοτελισμό». Η σημαντικότερη συνέπεια της διδασκαλίας του, είναι ότι προσπάθησε να συγκεράσει την πίστη με την ορθολογική σκέψη , χρησιμοποιώντας επιστημονικές μεθόδους.

Στην περίοδο του Διαφωτισμού, οι στοχαστές επιδίδονται σε ένα αδιάκοπο αγώνα οργάνωσης των αρχών που διέπουν τον κόσμο, για να καταλήξουν σε μια νοησιαρχική και ορθολογιστική διατύπωση της πραγματικότητας, ενώ εγκαταλείπεται η μεταφυσική ως επιστήμη που μελετάει το «εκείθεν».

Η περιπέτεια διατύπωσης της πραγματικότητας , δίνει τη θέση της στον «αγνωστικισμό», που σημαίνει ό,τι δεν μπορεί να διατυπωθεί με λογικούς όρους, πρέπει να εγκαταλειφθεί και να δώσει τη θέση της στον ορθό λόγο.

Η σκέψη οφείλει να διατυπώνει προτάσεις, για την συγκρότηση της φυσικής και ιστορικής πορείας του ανθρώπου, μέσα στα πλαίσια καθορισμένων λογικών διατυπώσεων. Η στροφή αυτή της ευρωπαϊκής σκέψης, δεν είναι άσχετη, με την ανάπτυξη των επιστημών του ανθρώπου και των θετικών επιστημών που σημειώνεται εκείνη την περίοδο. Η άποψη που θέλει τον άνθρωπο να πορεύεται στο χώρο και στον χρόνο χρησιμοποιώντας μόνο την έλλογη σκέψη , συγκροτείται σε απόλυτη βεβαιότητα , αποκρυσταλλωμένη στο έργο των Ιμμάνουελ Καντ, Φρίντριχ Χέγκελ και των εκπροσώπων του «Γερμανικού Ιδεαλισμού» αλλά και αργότερα του Καρλ Μαρξ.

Από τον ορθολογισμό του Διαφωτισμού στην άρνηση κάθε μεταφυσικής εμπειρίας του 20ου αιώνα

Όπως είδαμε, κατά την διάρκεια του μεσαίωνα και του διαφωτισμού, η αναζήτηση της μεταφυσικής εμπειρίας εγκαταλείπεται, για να δώσει την θέση της στην διατύπωση αρχών και θέσεων επικεντρωμένη στην εμπειρική πραγματικότητα, η οποία πρέπει να στηρίζεται στον ορθό λόγο και μόνο.
Στον 20ο αιώνα, οι στοχαστές περνούν ένα βήμα παραπέρα, αρνούνται κάθε ψηλάφηση της πραγματικότητας που βρίσκεται έξω από τα όρια της ανθρώπινης εμπειρίας.

Ο Λούντβιχ Βιτγκενστάιν στο έργο του «Tractatus Logico-Philosophicus”, ορίζει την αναζήτηση των ορίων της ανθρώπινης γνώσης, μέχρι εκεί όπου βρίσκεται και η γλωσσική της διατύπωση. Κάθε τι που ξεπερνάει αυτά τα όρια, πρέπει να απορρίπτεται. Ενώ ο Μάρτιν Χάιντεγκερ, χαρακτηριστικός εκπρόσωπος της φιλοσοφικής σκέψης του περασμένου αιώνα, μάς λέει ότι «η μεταφυσική είναι η πτήση πάνω από τα όντα, με κατεύθυνση το μηδέν» . Έτσι μετά τον ορθό λόγο, εισάγεται μια νέα έννοια στο χώρο της φιλοσοφικής σκέψης, εκείνης του «μηδενός», επισφραγίζοντας την ματαίωση κάθε απόπειρας μεταφυσικής στόχευσης .

Με τον Μάρτιν Χαίντεγκερ, ολοκληρώνεται ο κύκλος προβληματισμού και ερμηνευτικής απόδοσης της οντολογικής πραγματικότητας στον Ελληνικό και Ευρωπαϊκό κόσμο, τόσο αυτή που ορίζεται στο «εντεύθεν» της βιωματικής εμπειρίας, όσο και αυτή που την ξεπερνά και βρίσκεται σε ένα πιθανό «εκείθεν».

Αντί επιλόγου
Κλείνοντας αυτό το σύντομο κείμενο, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η ευρωπαϊκή σκέψη, αρχίζοντας από τον αρχαιοελληνικό και βυζαντινό κόσμο και καταλήγοντας στον 20ο αιώνα, ακολούθησε μια πορεία εξερεύνησης της οντολογικής πραγματικότητας, ξεκινώντας από την βεβαιότητα στην μεταφυσική εμπειρία, σιγά-σιγά όμως αυτή υποχωρεί στους νεότερους χρόνους, για να καταλάβει την θέση της η συγκρότηση θέσεων και νόμων που συνθέτουν την πραγματικότητα στην βάση της νόησης και της λογικής και να φτάσει τελικά στον 20ο αιώνα, ως άρνηση κάθε υπερβατολογικής βεβαιότητας και στην ανάδειξη του «μηδενός», ως μόνης οντολογικής εμπειρίας που μπορεί να γνωρίσει ο άνθρωπος.

Το αποτέλεσμα από την κατάρρευση της μεταφυσικής ως ενατένισης του κόσμου αλλά και ενεργητικής σχέσης με τον κόσμο, φαίνεται στην σύγχρονη εποχή. Κάθε ελπίδα ανάληψης του ανθρώπου από την σκληρή καθημερινότητα διαψεύδεται, ο σύγχρονος άνθρωπος εγκλωβισμένος σε μια παράλογη πλοκή σχέσεων με ανθρώπους και πράγματα, χωρίς ελπίδα τερματισμού της εφιαλτικής πραγματικότητας, μάταια αναζητά μια διέξοδο, ο κόσμος είναι φρικτός χωρίς καμία αίσθηση ανθρωπολογικής διάρθρωσης.

Φυσικά, υπάρχει ο αντίλογος, ο άνθρωπος στην ιστορική του πορεία μέσα στον χρόνο, για να φτάσει σε μια πορεία υλικής ευημερίας και άνεσης έπρεπε να θυσιάσει κάθε τι που θα τον αποσπούσε από την θεμελίωση του σύγχρονου τεχνολογικού πολιτισμού. Ο άνθρωπος επέλεξε την σιγουριά και βεβαιότητα του υλικού κόσμου, σε βάρος μιας απρόσιτης μεταφυσικής ενατένισης του κόσμου.

Ταυτόχρονα όμως, κορυφαίοι λογοτέχνες του 20ου αιώνα, όπως οι Φραντς Κάφκα, Ευγένιος Ιονέσκο, Ζαν-Πωλ Σαρτρ , κρούουν το κώδωνα του κινδύνου, λέγοντας μας ότι η ετεροβαρής ανάπτυξη του τεχνολογικού πολιτισμού, γέννησαν την ανασφάλεια, την αλλοτρίωση και τον φόβο έναντι ελεγκτικών μηχανισμών που υπερβαίνουν την κοινωνία.

Θα ήταν επιβεβλημένο, σε αυτή την στρεβλή σχέση του ανθρώπου με την πολιτισμική πραγματικότητα που αναπτύχθηκε στον δυτικό κόσμο, να προτάξουμε(επιστρέφοντας στις ρίζες του ευρωπαϊκού πολιτισμού), μια ανακατεύθυνση των προτεραιοτήτων που έχει θέσει ο νεωτερικός άνθρωπος, με την επανατοποθέτηση της ζωής του σε μια πορεία που να σέβεται βασικές ανθρωπολογικές αρχές και να βρίσκεται σε αρμονία και σχέση ζωής με το οντολογικό περιβάλλον, το οποίο τον δημιούργησε και στο οποίο θα κατευθυνθεί, μετά τη σύντομη χοϊκή διαδρομή του.

Μια τέτοια ανακατεύθυνση βέβαια, μπορεί να αντληθεί μόνο από τις αξίες που γέννησαν τον δυτικό πολιτισμό, τον αρχαιοελληνικό